Trong tâm thức người Việt hiện đại, khi nhắc đến quốc phục, người ta thường nghĩ ngay đến áo dài. Nhưng ít ai biết rằng, trước khi có áo dài như ta biết hôm nay, người Việt đã từng có một loại y phục được xem là biểu tượng chuẩn mực của văn hóa, đạo lý và bản sắc dân tộc: áo ngũ thân.

Áo Ngũ Thân – Cội Rễ Của Quốc Phục Việt

Áo ngũ thân lập lĩnh xuất hiện vào thế kỷ 18 dưới thời Chúa Nguyễn Phúc Khoát, nhưng nguồn gốc của nó có thể được truy về sớm hơn, vào khoảng những năm 1627–1634, khi Đào Duy Từ phụng sự Chúa Nguyễn Phúc Nguyên.

Để định hình bản sắc riêng cho xứ Đàng Trong, chúa Nguyễn được khuyên nên thay đổi hoàn toàn cách ăn mặc để phân biệt với người Bắc Hà. Từ đó, chiếc áo ngũ thân ra đời – đánh dấu bước chuyển mình đầu tiên trong lịch sử phục trang Việt.

Cấu Trúc Biểu Ý: Không Chỉ Là Một Bộ Áo

Vì sao gọi là “ngũ thân”?

• Năm thân áo tượng trưng cho ngũ thường trong Nho giáo: Nhân – Nghĩa – Lễ – Trí – Tín.

• Trong đó, bốn thân chính tượng trưng cho tứ thân phụ mẫu (cha mẹ hai bên), và thân thứ năm ẩn bên trong tượng trưng cho người mặc – cho thấy sự khiêm cung, ẩn mình trong cốt cách của người quân tử.

Đặc điểm nhận diện của áo ngũ thân:

• Cổ áo đứng cao 3 – 5cm, gọi là cổ đứng lập lĩnh – thể hiện sự đoan chính, uy nghi.

• Tà áo không xẻ sâu như áo dài hiện đại. Hai thân trước được may liền, cài khuy giữa ngực (trung tâm) và bên phải.

• Tay áo rộng vừa, dáng áo suông, dài ngang đầu gối hoặc quá gối.

• Khuy cài (gọi là khuy bướm) được đính nổi bật dọc thân áo, thể hiện sự mạch lạc, thứ tự.

• Chất liệu vải khi xưa là vải thô, lanh, gấm… tùy địa vị xã hội. Hoa văn thường tối giản nhưng trang trọng.

Áo được mặc cùng quần dài, hài, khăn vấn hoặc mũ cánh chuồn, tạo nên một hệ hình đầy đủ cho lễ phục nam – nữ giới cũng mặc ngũ thân với kiểu dáng tương tự, đôi khi thêm váy bên trong.

Lịch Sử Hình Thành và Phát Triển

• Năm 1744, trong một cuộc cải cách sâu rộng, chúa Nguyễn Phúc Khoát chính thức ban hành quy định trang phục quốc gia cho toàn cõi Đàng Trong. Áo ngũ thân lập lĩnh trở thành quốc phục chính thức cho cả triều thần lẫn thường dân (tùy biến theo cấp bậc).

• Tài liệu xưa như Gia Định thành thông chí, Đại Nam nhất thống chí ghi nhận các quy chuẩn khắt khe về phục sức của thời kỳ này. Không đơn thuần là trang phục, áo ngũ thân là tuyên ngôn văn hóa, đạo lý và lễ nghi.

• Đặc biệt, sự hòa nhập của người Minh Hương (người Hoa di dân sang Việt Nam sau nhà Minh) vào cuối thế kỷ 17 đã góp phần định hình nên các quy chuẩn chi tiết về tóc, mũ, kiểu khuy áo, vật liệu, màu sắc… tạo ra sự kết tinh giữa văn hóa bản địa và ảnh hưởng Hán học trong bộ áo ngũ thân.

Ý Nghĩa Văn Hóa – Lễ Nghĩa Trong Từng Đường Kim Mũi Chỉ

Áo ngũ thân không chỉ đẹp về hình thức mà còn ẩn chứa tư tưởng đạo lý sâu xa:

• Ngũ thường thể hiện nhân sinh quan Nho giáo – đạo làm người căn bản.

• Tứ thân phụ mẫu và bản thân thể hiện tôn kính với cội nguồn.

• Đường khuy giữa ngực biểu thị sự minh bạch, chính trực.

• Khuy gài bên phải thay vì trái như văn hóa Trung Hoa – khẳng định sự độc lập văn hóa của người Việt.

Khi mặc áo ngũ thân, người xưa không chỉ mặc để đẹp, mà mặc để sống đúng với lễ nghĩa và cốt cách của một con người “quân tử hữu lễ”.

Hồi Sinh Tinh Hoa Xưa

Dù từng bị lu mờ sau thời Pháp thuộc và hiện đại hóa phục trang, từ năm 2018 trở lại đây, áo ngũ thân lập lĩnh đã trở lại mạnh mẽ nhờ những nỗ lực phục dựng của các nhóm nghiên cứu văn hóa và cộng đồng yêu Việt phục.

• Nhiều người trẻ đã khoác lên mình áo ngũ thân trong dịp Tết, lễ hội, đám cưới truyền thống, chụp ảnh cưới, thậm chí đi dạo phố – như một cách sống cùng với giá trị cội nguồn.

• Từ năm 2023, nhiều bộ sưu tập thời trang truyền thống, các show diễn và dự án văn hóa đã đưa áo ngũ thân trở lại ánh đèn sân khấu – không phải như món đồ cổ, mà như một quốc phục sống động của thời hiện đại.

Kết

Vậy rốt cuộc, quốc phục đầu tiên của người Việt là gì?

Không phải áo dài hiện đại. Không phải áo tứ thân Bắc Bộ. Mà chính là áo ngũ thân – một bộ y phục không chỉ để mặc, mà là bản tuyên ngôn của cả một nền văn hóa sống bằng đạo lý, hiếu nghĩa và nhân cách.